Powstanie grodu i początki
parafii. Wiek X-XIV.
Na 18o05’ długości
geograficznej wschodniej i 53o08’ szerokości geograficznej północnej
leży Fordon, najstarsza dzielnica Bydgoszczy, posiadająca do 1973 roku prawa
miejskie. Fordon, ściśle związany z rzeką Wisłą, będącą przez wieki źródłem
siły dla osady i czynnikiem miastotwórczym. Wisła miała i ma wpływ na klimat i
gospodarkę niegdyś miasta, dzisiaj dzielnicy. Rzeka niszczy stale i
nieodwracalnie niezabezpieczony wysoki brzeg, zabierając w swoje wody fragmenty
zachowanego z czasów średniowiecznych grodziska – WYSZOGRODU.
Nazwa Wyszogród ściśle łączy się
z historią Fordonu. Był to bowiem gród, który poprzedził wybudowanie osady
fordońskiej, potem miasteczka. Zarówno badania archeologiczne, jak i inne dostępne
źródła pisane wiążą początki Fordonu z istnieniem wczesnośredniowiecznego
grodu, jakim był w owe czasy Wyszogród. Stąd można powiedzieć, że historia
Wyszogrodu zapoczątkowuje i historię Fordonu.
Początków grodu nie sposób
ustalić. Jeśli chodzi o najwcześniejszą datę, wydaje się słusznym wspomnieć
rozprawę o przebiegu granicy plemiennej, zawartej w artykule P. Szafrana, gdzie
znajduje się opis sporu, jaki toczył się o wytyczenie tzw. granicy plemiennej
pomiędzy Pomorzem a Wielkopolską. Ziemia bydgoska była minimalnie objęta
właśnie tą granicą (wiek IX). Jak zaznaczono niżej, na tej granicy były dwa
wieki później budowane grody graniczne. Do takich należał Wyszogród.
Wyszogród wymieniony jest po raz
pierwszy w źródłach pisanych w 1113 roku przy opisie zdobycia grodu przez
Bolesława Krzywoustego. Wymieniony jest jako „castellum”, w posiadaniu nie
znanego bliżej księcia pomorskiego. Gród znajdował się w granicach dzisiejszego
Fordonu. Nazwa Wyszogród jest tłumaczona jego topograficznym położeniem na
wysokiej terasie Wisły. Pełnił on początkowo bazę wypadową Pomorzan przeciw
Piastom – podobnie jak inne grody, do chwili zdobycia wszystkich grodów
nadnoteckich i Pomorza Nadwiślańskiego przez Bolesława Krzywoustego.
Podstawową jednostką
administracyjną w tym czasie (wiek XII-XIV) były kasztelanie, które zastąpiły
dawne okręgi grodowe i opola (zmniejszenie i zanik terytoriów kasztelańskich nastąpił
w II poł. XIV wieku). Wzmianka ta jest bardzo istotna, gdyż od XII wieku i
Wyszogród był grodem kasztelańskim. Jest to po raz pierwszy wymienione w 1145
r., gdy komes Janusz otrzymał Wyszogród jako beneficjum urzędnicze.
Sam kasztelan wyszogrodzki został
wymieniony w 1238 roku. W 1198 r. jako świadek na dokumencie podpisał się
prezbiter Joannes de Wissegrod. Dokument dotyczył darowizny księcia Grzymisława
dla Joannitów, którym darował: Starogard, Wyszogród,, podobnie jak Kruszwicę,
Inowrocław, Dobrzyń, Włocławek i Słońsk, które to grody należały do najstarszych
kasztelani Kujaw.
Wyszogród posiadał duże
znaczenie. Był nie tylko ośrodkiem władzy administracyjnej i kościelnej, ale
przede wszystkim grodem granicznym, broniącym w XII wieku dostępu do ziem
polskich. Był też ważnym punktem na jednym z najważniejszych szlaków
handlowych, o czym świadczy fakt, że w w1145 r. była w Wyszogrodzie komora
celna przy drodze na Pomorze. Komora ta była prawdopodobnie do 1252 r. W
dokumencie z tegoż roku czytamy, że cła płacili wszyscy, którzy z Kujaw
przechodzili do Pomorza: „... item in Budegostya theolonium solvit transiens
supra pontem in Pomeranyam sive de pomeranya. Item in Wissegrod theolonium
solvit transiens in Pomeranyam”.
Niewątpliwie lokalizacja grodu
bezpośrednio nad Wisłą – ważnym szlakiem komunikacyjnym, a zarazem drodze
lądowej z południa w kierunku Gdańska, decydowała o jego dużym znaczeniu także
strategicznym, o czym świadczą dalsze losy Wyszogrodu.
W 1271 r. gród był w posiadaniu
książąt pomorskich – książę Warcisław zajmuje go w walce z Mestwinem II. W 1286
r. kasztelania przeszła w posiadanie księcia Mestwina pomorskiego. Potwierdzał
on bowiem, jako kasztelan, darowiznę księcia Kazimierza Kujawskiego, uczynioną
kasztelanowi byszewskiemu w 1257 r.: „... in suo domino et districtu
castellania Wissegrod”. Następnie Mestwin odstąpił kasztelanię wyszogrodzką w
1289 r. Przemysławowi II Wielkopolskiemu.
W 1296 r., po wyprawie Władysława
Łokietka w celu umocnienia władzy na Pomorzu Nadwiślańskim, kasztelania
wyszogrodzka została na stałe przyłączona do północnych Kujaw przez księcia
Leszka Inowrocławskiego.
W połowie XIII w., ze starego grodu
został wydzielona mniejsza, ale znacznie podwyższona część, która miała
charakter wojskowo-administracyjny, o czym świadczą wyniki przeprowadzonych badań
archeologicznych. Reszta grodu weszła zapewne razem z podgrodziem, w skład
kształtującego się ośrodka typu miejskiego.
Wyszogród, uważany jako klucz
wiodący na Pomorze, był bardzo niedogodny dla Zakonu Krzyżackiego, który już w
owym czasie miał duże znaczenie na tych terenach. Krzyżacy postanowili gród
zniszczyć. Został spalony w 1329 roku przez komtura chełmińskiego Otto von
Luterberga. Załoga grodu została wycięta, a mieszkańcy – zostali zmuszeni do
przeniesienia się w inne miejsce, nieco na północ, w miejsce dzisiejszego
Fordonu.
Po tym wydarzeniu Wyszogród nigdy
nie został już odbudowany. Pozostała jeszcze jednak przez kilkadziesiąt lat
parafia z kościołem oraz wieś, zwana Wyszogrodem.
O parafii wyszogrodzkiej –
poniżej. Data założenia nowej osady, zwanej Fordonem, pojawia się w 1325 r.,
kiedy przywilej upoważnia niejakiego Tomasza z Jaksic do założenia miasta na
prawie magdeburskim. Wydaje się jednak, że założenia miasta dokonał książę
kujawski Władysław Opolski w 1382 r. Osada otrzymała wszystkie uprawnienia,
przysługujące miastu, a potwierdził je 4 lipca 14 24 r. król Władysław Jagiełło.
Od daty zniszczenia grodu przez
Krzyżaków (1329) nazwa Wyszogród pojawia się w dokumentach z II poł. XIV w. – 8 lipca 13 43 r.,
kiedy na mocy pokoju w Kaliszu króla Kazimierza Wielkiego i Zakonu
Krzyżackiego, ziemia bydgosko-wyszogrodzka została przyłączona do Królestwa
Polskiego i złączona z terytorium bydgoskim.
Siedziby kasztelanów, jak wyżej
zaznaczono, były nie tylko ośrodkami gospodarczymi czy militarnymi, ale także
kościelnymi. Wyszogród, posiadający już w XII wieku duże znaczenie handlowe i
strategiczne jako ważny punkt graniczny państwa polskiego, zabezpieczający i
kontrolujący wiślany szlak handlowy, miał także swój kościół parafialny. Od
nazwy grodu parafia nosiła nazwę wyszogrodzkiej. Dzisiejsza parafia św. Mikołaja
jest kontynuacją parafii wyszogrodzkiej i taka nazwę spotykamy we wszystkich
dokumentach.
Centralnym miejscem każdej
parafii jest kościół, jako widzialny znak istnienia w danym miejscu Kościoła
Chrystusowego. Kościół wyszogrodzki był zbudowany prawdopodobnie na podgrodziu.
Nosił pierwotnie wezwanie św.
Marii Magdaleny. Wspomina go wyżej wspomniany dokument z 1198 r., w którym
występuje jako świadek prezbiter Jan z Wyszogrodu.
Jeśli wierzyć legendzie, że
biskup Wojciech, płynąc na misję do Prus, poświęcił osobiście kościół
wyszogrodzki, musiało to być w 997 r. Wtedy bowiem św. Wojciech udawał się do
pogańskich Prusów. Następna wzmianka o kościele jest z 1232 r. – o uiszczeniu
na rzecz kościoła św. Magdaleny opłat w wysokości 3 marek rocznie przez
Krzyżaków, zamiast dziesięciny z Orłowa, z której zostali zwolnieni przez
biskupa kujawskiego Michała. Parafialny kościół wyszogrodzki był uposażony do
lat 30-tych XIII w. w dziesięciny w Orłowie i Sielcu na Kujawach (obecnie Solec
Kujawski). Historycy średniowiecza - St. Kujot oraz S. Kozierowski i
S.Librowski do najstarszych parafii zaliczają: Bydgoszcz (X-XI w.), Byszewo
(XII w.), Dóbrcz (XII w.), Osielsko (1200 r.), i Wyszogród (X-XI w.).
Za tym, że Wyszogród należał do
najstarszych parafii, przemawia samo istnienie grodu. Wzmiankowana wyżej data
1198 i prezbiter wyszogrodzki Joannes, potwierdzają istnienie kościoła w Wyszogrodzie
już w XII wieku. W wykazie parafii z 1325 i 1327 roku wymieniono tylko
Wyszogród i Dóbrcz.
Po wzmiankowanym wyżej zburzeniu
Wyszogrodu przez Krzyżaków w 1329 r. mieszkańcy grodu przenieśli się bardziej
na północny zachód, na teren dzisiejszego Fordonu, zakładając tam nową osadę.
Ale, jak wynika ze źródeł, w 1349 r. Kazimierz, książę szczeciński, wybudował
nowy Kościół, na miejscu zniszczonego przez krzyżacki najazd. Kościół ten przez
długi czas nazywany był albo „ecclesia Wysogrodiensis” albo Fordanensis”.
Po napadzie krzyżackim, jak
wiadomo ze źródeł, niezniszczona część grodu i podgrodzie weszły w skład
kształtującego się nowego ośrodka miejskiego, który przejął funkcję
dotychczasowej kasztelani. Nazwa nowopowstałej osady uległa zmianie, o czym
będzie jeszcze poniżej, w następnej części dziejów, ponieważ będzie to już wiek
XV.
Wyszogród, mimo zniszczenia przez
Krzyżaków, istniał, a na pewno istniał kościół, o czym świadczą właśnie
dokumenty kościelne. Położenie i funkcje kościoła w Wyszogrodzie poznajemy z
XVI-to wiecznych wizytacji. Wynika z nich, że kościół wyszogrodzki, w
spełnianiu funkcji duszpasterskich i parafialnych został zastąpiony przez
kościół w Fordonie. Nastąpiło to po 1375 r., kiedy funkcje parafialne spełniał
jeszcze kościół w Wyszogrodzie, a przed 1413 r., kiedy wymienia się już kościół
fordoński. Wielokrotnie podważano tożsamość Wyszogrodu z dzisiejszym Fordonem.
Dyskusje jeszcze trwają pomiędzy historykami. Tradycja jednak każe, by parafii
fordońskiej nie traktować jako oddzielnej, różnej od wyszogrodzkiej. Jest
bowiem jej kontynuacją.
Aby jeszcze pełniej zrozumieć
funkcje i zależności, a także skomplikowane dzieje parafii wyszogrodzko-fordońskiej
należy powyższe wyjaśnienia uzupełnić o kilka uwag, dotyczących zasięgu
ówczesnych diecezji, dekanatów i archidiakonatów w XII-XIV wieku, a także nadań
i uposażeń parafii. Np. jeśli chodzi o uposażenie parafii – może ono także wskazywać
na wiek powstania i być jeszcze jednym dowodem jej istnienia. Najstarsze bowiem
parafie były uposażone tylko w dziesięciny i całe wsie.
Do tych należała parafia
wyszogrodzka. Jej uposażeniem była wieś Jarużyn.
W spisie uposażenia kościoła
wyszogrodzkiego w XIV wieku (opartego na przywilejach z XIII-XIV wieku)
spotykamy zapis, że należały do niego: wieś Jarużyn, łacha Stara Dobrznica
(wyznaczająca dawny bieg ujściowego odcinka Brdy) na odcinku od Wisły do
jeziora „Lyestnicza” wraz z tym jeziorem oraz łąka „Rokyczen” nad Wisłą między
grodem a Brdą aż do Czerska.
Parafia wyszogrodzko-fordońska,
znajdująca się na Kujawach, należała terytorialnie do diecezji włocławskiej,
która wraz z płocką podlegała metropolii gnieźnieńskiej. Diecezja włocławska powstała
w latach 1123-1125, w czasie legacji w Polsce legata papieskiego Idziego z
Tuskulum. W XII w. W diecezjach polskich zaczynają powstawać archidiakonaty
terytorialne.
Od XIII aż do XIX wieku diecezja
włocławska była podzielona na 3 archidiakonaty: włocławski, kruszwicki i
pomorski. W ciągu XIII w. I na pocz. XIV – ukształtował się jeszcze jeden
podział. Archidiakonaty zostały podzielone na mniejsze jednostki – dekanaty, na
czele których stali dziekani, podlegli archidiakonom. Parafie w Wyszogrodzie i
Dóbrczu leżały na terenie archidiakonatu kruszwickiego, dekanatu bydgoskiego;
są wymienione w wykazie źródłowym dekanatów kujawskich z 1503 roku. Wszystkie
przekazy źródłowe stwierdzają jednoznacznie, iż na 13 parafii dekanatu
bydgoskiego za najstarsze uznać należy: wyszogrodzką, bydgoską, w Dóbrczu i
Byszewie. Najstarsze przekazy źródłowe – to wykazy parafii i kościołów z 1325 i
1327 roku, gdzie wymienia się w dekanacie bydgoskim tylko kościoły w Wyszogrodzie
i Dóbrczu.
Dla porównania można dodać, że
np. kościół w Bydgoszczy jest wymieniony w 1402 r., w Byszewie – w 1388 r., w
Koronowie – 1383 r., Osielsku – 1435 r., w Żołędowie – 1489 r.
Koniec XIV w. jest zarazem
granicą dziejową, wyznaczającą koniec funkcjonowania parafii wyszogrodzkiej.
Funkcje kościoła w Wyszogrodzie przejął kościół i parafia fordońska. Kościół w
Wyszogrodzie uległ zniszczeniu. Niestety, daty zniszczenia zarówno kościoła,
jak i ocalałych z 1329 r. resztek grodu, nie można ustalić z powodu braku
źródeł.
Kronika parafialna – dzieje najdawniejsze X - XV w.